Ý Nghĩa Hình Chụp Gia Đình
Ý Nghĩa Hình Chụp Gia Đình
(Tranh: Christin Lamade.)
Trong Stories to tell, Charles Williams viết: “Những hình chụp gia đình có thể xem như tài liệu văn hóa vì chúng ghi lại những sự kiện thành hình cuộc sống của gia đình.” Có nghĩa là một loại tiểu sử không có chữ nhưng có minh chứng về đời sống lúc tấm ảnh được ghi nhận. Nhưng, có lẽ, nhận xét này chỉ đúng trong một số nền văn hóa; ở một số khác, có khi ngược lại, vì ở quê tôi, khi chụp hình gia đình, thường được dàn dựng ở những nơi có hậu trường đẹp đẽ, giàu sang, nhưng không thuộc về mình, chỉ mượn chụp cho oai. Tôi vẫn còn tấm hình đứng bên cạnh chiếc xe thể thao “xì gà” màu xám bạc như phi thuyền của ông khách lạ. Nhiều bạn mới quen lé mắt vì tưởng tôi là chủ nhân chiếc xe đua. Người ta nói, một tấm hình có thể thay thế được cả ngàn chữ. Không biết những tấm hình ngày nay, nói thật hay nói nói dối?
Ý Nghĩa Của Hình Chụp
Trước thời đại hình chụp loạn xạ, hình chụp hổn mang, do máy chụp điện tử, nhất là máy chụp từ điện thoại cầm tay, trước đó, hình chụp được cân nhắc cẩn thận hơn và mỗi tấm hình thường có ý nghĩa riêng của nó.
Ý nghĩa của mỗi tấm hình cũ, thường bắt đầu bằng các câu hỏi: Ai đây? Ai với ai? Họ là ai? Hình này chụp ở đâu? Vào thời nào? Thông thường, hình chụp gia đình là hình tĩnh, nghĩa là người trong hình được dàn dựng đâu vô đó, nhưng cũng có những hình gia đình sinh hoạt, nhất là lúc đám cưới, đám tang, lễ hội gặp nhau. Nhìn từ gần đến xa, từ trước mặt ra sau cảnh trí sau lưng, người xem có thể thấy được nhiều điều thú vị. Như tôi xem tấm hình của cậu Tám, ông này rất nhát gan, nhưng trong hình, ông đã bắn chết một con cọp. Đứng hùng dũng, một chân đạp lên thân cọp, một tay ôm súng hai nòng, vác lên vai. Ngoảnh mặt nhìn nghiêng như tài tử. Hình chụp vào khoảng năm 1940, dưới thời Pháp thuộc. Nhưng rồi nhìn kỹ, xa xa, hơi mờ một chút, có hai người thợ săn khác đang uống nước. Sự nghi ngờ của tôi có phần nào được giải thích.
Ý nghĩa trực tiếp nhất của hình chụp gia đình chủ yếu là nhân vật và thời điểm chụp trong diễn tiến của thời gian. Trên lý thuyết là hình kỷ niệm. Tuy nhiên, với nền văn minh thẩm mỹ phát triển, khái niệm tấm ảnh ngày xưa cần được xét lại. Ví dụ, cháu gái nhìn hình mẹ nó lúc còn trẻ, 20 tuổi và một hình khác, lúc 40 tuổi, sao mẹ không giống nhau? Câu trả lời, mẹ nó sửa sắc đẹp năm 32 tuổi. Hình chụp gia đình từ ý nghĩa đơn giản, giữ mặt mũi tiến hóa theo thời gian, bỗng dưng, kinh ngạc, ai đây?
Có những tấm hình xem lại không ngạc nhiên nhưng băn khoăn. Không hiểu lúc trẻ mình đẫy đà, sao bây giờ lại bằng phẳng như thế này? Hoặc không hiểu tại sao dạo này bụng tự nhiên phát tướng, lúc trẻ trông mình ngon lành rất thể thao? Hình chụp là một loại tiểu sử không cần chữ, có khả năng tạo nên cảm xúc và tái dựng một dãy hình ảnh vô hình khác tiếp theo. Hình chụp là một loại tiểu thuyết có khả năng kể lại vui buồn hỉ nộ ái ố và tình tự trong nhiều bối cảnh. Hình chụp là tài liệu những biến cố xảy ra từ cảnh đáng quan tâm cho đến chuyện quan trọng. Trên hết, hình chụp luôn luôn mang theo bí mật của nó và của ai đó.
Có những tấm hình xem lại không ngạc nhiên nhưng băn khoăn. Không hiểu lúc trẻ mình đẫy đà, sao bây giờ lại bằng phẳng như thế này? Hoặc không hiểu tại sao dạo này bụng tự nhiên phát tướng, lúc trẻ trông mình ngon lành rất thể thao? Hình chụp là một loại tiểu sử không cần chữ, có khả năng tạo nên cảm xúc và tái dựng một dãy hình ảnh vô hình khác tiếp theo. Hình chụp là một loại tiểu thuyết có khả năng kể lại vui buồn hỉ nộ ái ố và tình tự trong nhiều bối cảnh. Hình chụp là tài liệu những biến cố xảy ra từ cảnh đáng quan tâm cho đến chuyện quan trọng. Trên hết, hình chụp luôn luôn mang theo bí mật của nó và của ai đó.
The New Yorker ngày 14 tháng 7 vừa qua cống hiến bài viết của Michael Johnston: The Secrete Art Of The Family Photo. (Nghệ thuật bí ẩn của hình chụp gia đình.)
Chụp hình gia đình chủ yếu là chụp cho thấy rõ người, nhất là chân dung. Nhưng chụp chân dung là một đấu tranh giữa thật và đẹp. Chụp làm kỷ niệm, ai cũng muốn đẹp. Chụp làm tài liệu, cần trung thực. (Đó là lý do tại sao hình căn cước, hình thẻ lái xe, xấu hơn các hình chụp bình thường, nhưng có lẽ gần gũi với sự thật.) Vì khi xem hình chúng ta vẫn thường nghe phê phán lén: “Không phải đẹp vậy đâu. Photo shop đó.” “Khôn quá, biết đứng nghiêng cho ốm bớt.” Vậy, chụp chân dung cũng là một thách đố giữa đẹp và thật nhưng không cần giả qua photo shop. Cái món giả vờ này dễ biết và sẽ bị ngấm ngầm chê bai. Giữa đẹp và thật là một hình ảnh tùy người xem, nhưng có khả năng tạo ra tranh cãi về nghệ thuật chụp hình.
Tại một tiệm nhiếp ảnh:
Khách hàng: - Xin lỗi anh, tôi sẽ không lấy và không trả tiền tấm ảnh này.
Người chụp ảnh: - “ Ông định giỡn chơi. Tôi không rảnh để làm việc không công.”
- Nhìn đi. Mắt lé như thế này mà vẫn chụp.
- Lạ thật, tại ông lé, máy hình đâu có lé.
- Máy không lé, nhưng anh thấy tôi lé.
- Rồi sao?
- Chụp hình giỏi thì phải sửa người ta để chụp sao cho khỏi thấy lé. Vậy mà dám quảng cáo nghệ thuật chụp ảnh hàng đầu.
- Tôi đâu biết ông thích lé hay không? Nếu chụp xong, ông nói, sao ảnh trong hình không lé, thì tôi biết nói gì đây? Này, tôi cho ông biết, nghệ thuật trước hết là đẹp trung thực, sau mới đến đẹp giả dối.
Cuộc tranh cãi này nghe như chuyện khôi hài, nhưng vẫn thường xảy ra tại các tiệm chụp hình, hoặc xảy ra cho những ai chụp hình cho người khác, nhất là chụp hình cho phụ nữ. Cuộc tranh luận cụ thể này đang ẩn dụ chỗ tử huyệt của lý thuyết thẫm mỹ hôm nay: Cuộc xung đột giữa thẩm mỹ thiên tạo và nhân tạo. Khi liên quan đến giá trị thẩm mỹ là đụng độ nhiều thách thức.
Trong thực tế, theo qui tắc nhiếp ảnh: Đối tượng (cái đẹp và ý nghĩa của chất đẹp bên ngoài) phải được nhận thức bởi tính đẹp và trình độ đánh giá cái đẹp bên trong người chụp ảnh. Khi hai phẩm chất này kết hợp, sẽ có cơ hội tạo dựng một tấm ảnh nghệ thuật giá trị. Tuy nhiên, ở thời điểm hiện tại, cái giả đẹp cũng có khả năng , thậm chí là phẩm chất, đẹp như cái đẹp thật. Đưa đến việc đánh giá thẩm mỹ bị lung lay, có khả năng chuyển hướng sang một cách đo lường khác. Việc này sẽ lộ liễu dần trong tương lai, có lẽ vào giữa thế kỷ 21 trở đi. Giờ đây, quan niệm truyền thống vẫn là tiêu chuẩn của đa số.
“Thực hiện chụp ảnh gia đình rất rộng lớn và đa dạng, không có cách gì tiếp cận bất kỳ khía cạnh nào của nó. Tôi làm việc trong lãnh vực nhiếp ảnh trong nhiều khả năng khác nhau trong khoảng 40 năm, tiếp xúc hàng ngàn nhiếp ảnh gia, ở mọi trình độ kỹ thuật, nhưng tôi vẫn ngạc nhiên về cách mọi người tìm ra những lối sáng tạo để làm một thứ gì độc đáo và riêng tư. Việc tạo “hồ sơ tài liệu ảnh” toàn diện cuộc sống của một gia đình vốn là một thử thách, đó là dựa án dữ liệu đa diện, đầy tham vọng và kéo dài, tuy nhiên, luôn luôn có những lộ trình mới để đáp ứng những thử thách đó.” (Michael Johnston.)
Trước hết, hình chụp cả gia đình cho chính họ quan sát, chứng minh và hiểu rõ sự liên hệ giữa những thành phần trong gia đình với nhau. Tiếp theo, sự liên hệ này thay đổi, biến hóa, giảm bớt, gia tăng, … với cảm xúc trong ánh mắt, khuôn mặt, tạo ra một hồ sơ tài liệu của gia đình. Một lại tài sản chỉ kiếm được một lần, một lúc, một thời và không bao giờ có lại.
Tuy nhiên, bây giờ, thời đại máy hình phổ biến, điện thoại cầm tay ai cũng có, thấy gì cũng bấm, bấm ra hướng ngoài, rồi quay lại bấm mình. Selfie, tuy nhà báo Việt dịch là “tự sướng” nghe thô thiển bình dân, nhưng không phải không có tâm trạng đó. Cứ nhìn những người đang selfie, mặt họ sung sướng thấy rõ.
Chụp loạn xạ như vậy, tấm hình không đủ thời giờ chứa đựng tâm trí. Với hình thức hình điện tử, có thể giữ hàng ngàn tấm hình trong một mảnh chip mỏng nhỏ như lóng tay, hoặc cất trên “mây tôi,” tức là iCloud, vô số, trả thêm tiền, gần như chứa vô hạn.
Có lẽ, ai cũng hiểu được, mọi người đều có thể có máy chụp hình, từ điện thoại cho đến máy có ống kính lớn dài, nhưng để trở thành người chụp hình nghệ thuật không phải dễ dàng như đi học vài khóa chụp hình, học vài kỹ thuật căn bản máy móc và chuyên khoa, tham dự vài buổi săn hình, hồi hộp chờ con mồi, chờ ánh sáng đúng độ, với cảm tưởng nhà phiêu lưu chuyên nghiệp. Từ đó, trở thành nhiếp ảnh gia.
Một trong lý do chụp hình nhiều, thứ gì cũng chụp, vì người chụp chỉ nghĩ đến chụp hình sao cho đẹp. Người đẹp, cảnh đẹp, hoa đẹp, nắng đẹp, ánh sáng đẹp là đủ. Giờ đây tìm một tấm hình có ý nghĩa, có câu chuyện, tạo ra tấm hình toàn bộ đẹp, giống như tìm chiếc lá xanh vào cuối mùa thu. Tìm một tấm hình chân dung, tấm hình phong cảnh, có khả năng tạo ra cảm xúc cho người xem, khó như tìm bàn chân sáu ngón.
“Các nhiếp ảnh gia chuyên nghiệp có kinh nghiệm luôn tìm cách kể một câu chuyện bằng cách ngụ ý điều gì đó có thể xảy ra trước một bức ảnh và điều gì đó có thể xảy ra sau đó. Đây thường là cách chúng ta xem ảnh, ít nhất trong tiềm thức, chúng ta phát minh ra trước và sau cho chính mình.” (Michael Johnston.)
Một tấm hình không có ý nghĩa chỉ có đẹp tương tựa như mỹ nhân não bong bóng (airhead). Ý nghĩa sẽ làm một tấm hình đẹp tăng thêm chất đẹp và chất sống, có khả năng thu hút người xem, và khả năng đi theo người xem về nhà. Vì vậy, khi đưa máy ảnh lên nhắm vào người trong gia đình, vợ chồng con cái, nhắm vào bằng hữu. tiệc tùng, ca hát, vui chơi, dù chỉ chụp để kỷ niệm, hãy khoan bấm lia lịa; hãy hoãn lại một khoảnh khắc để tìm cái ý nghĩa hoặc câu chuyện của tấm hình. Dĩ nhiên, người chụp cẩn thận, họ đã suy nghĩ trước. Một tấm hình đẹp nói lên người chụp có con mắt thẩm mỹ. Một tấm hình có ý nghĩa nói lên người chụp có chiều sâu tâm hồn. Bạn chụp, hãy nâng ống kính, cùng một lúc, thể hiện chiều sâu tâm tư qua tầm nhìn thẫm mỹ.
Nhà nhiếp ảnh tài hoa Ansel Adams nói: “ Bạn không tạo ra một bức ảnh với máy chụp ảnh. (Mà tạo ra bằng cách) Bạn gom lại những hành động (kinh nghiệm) chụp ảnh của tất cả các ảnh mà bạn đã xem, cùng với những cuốn sách đã đọc, âm nhạc đã nghe, những người bạn yêu mến.” (You don’t make a photograph just with a camera. You bring to the act of photography all the pictures you have seen, the books you have read, the music you have heard, the people you have loved.)
Ngoài ra, một nhiếp ảnh gia thực thụ, chụp những tấm ảnh để hiểu cuộc sống có ý nghĩa gì đối với chúng ta. Đó là quan niệm của Ralph Hattersley. Chụp ảnh gia đình, mỗi tấm ảnh, hãy tự hởi, nó giúp gì cho mình hiểu về gia đình mình, những người thân yêu này?
Chụp hình phải là một cách cảm nhận, xúc động, yêu thương. Những gì chúng ta nhìn thấy trên ảnh sẽ được ghi lại mãi mãi ... nó ghi nhớ những điều nhỏ nhặt, rất lâu sau khi chúng ta đã quên đi mọi thứ. Khái niệm của Aaron Siskind cho chúng ta một hiểu biết sâu sắc về chụp hình gia đình. Chẳng phải chúng ta muốn ghi nhớ những người thân yêu, những giây phút bên nhau, những lúc còn hơi thở, và sau đó?
Những Tấm Hình Đi Vào Bóng Tối.
Một trong tầm quan trọng của tấm ảnh gia đình, nhất là của đại gia đình, mấy đời con cháu là để kỷ niệm, để nhớ, để điểm danh những người đã ra đi. Những thế hệ trẻ về sau còn có cơ hội biết được những bà con, họ hàng xa ba bốn đời.
Theo định luật tự nhiên, người chết sẽ dần dần đi vào quên lãng. Thời gian sẽ xóa mờ chân dung và bối cảnh của họ. Cho dù là cha mẹ, vợ chồng, hay con cái, có thể thời gian thương nhớ lâu dài hơn, nhưng cũng không thoát khỏi định luật này. Vì vậy, giỗ mỗi năm là để nhớ người thân yêu đã ra đi. Cũng là dịp để những ai liên hệ đến người đã khuất sẽ có dịp gặp nhau, vì tình cảm đối với người chết, họ dùng cơ hội này để xóa bỏ những mâu thuẫn, những chuyện bất bình.
Người ta thường nói, chết là hết. Thực tế, không hết. Hình ảnh cũ khơi lại những tình cảm, những xúc động quá khứ sẽ vẫn tồn tại trong ít nhất là hai đời con và cháu.
Nhưng lâu dài hơn, chính là lối sống, ý tưởng, những thành quả của người chết, sẽ là di sản thấm nhuần hoặc chia ra cho con cháu nhiều thế hệ sau.
Thời học sinh trung học đệ nhị cấp, có lẽ, là thời tha thiết nhất, vì tuổi vừa lớn gần kề tuổi trưởng thành. Bồng bột, ngây thơ, đam mê và nhiệt huyết. Tôi có bốn người bạn thân. Năm đứa tôi ăn chung, ngủ chung, vui chơi chung, đi học chung, … gắn bó với nhau hàng ngày suốt năm, sáu năm học đường và những mùa hè lêu lõng rong chơi. Chưa bao giờ chụp được một tấm hình chung, vì không có tiền để chụp hình, chỉ đủ tiền thuốc lá, thiếu tiền cà phê. Thuở ấy thần tượng của chúng tôi không phải là ban nhạc Beatle như đa số bạn cùng tuổi. Năm đứa tôi yêu thích ban nhạc The Monkees với bản nhạc Last Train To Clarsville vào những năm giữa thập niên 60. Dĩ nhiên, chúng tôi cũng là những con khỉ phá làng, phá trường, phá xóm. Sau đó, cuộc đời và chiến tranh chia chúng tôi mỗi người mỗi ngã. Được tin một đứa chết ngoài trận tuyến. Một đứa ở tù ra rồi tự tử. Một đứa chết khi vượt biên. Một đứa qua đến California rồi chết vì bệnh gan, uống quá nhiều rượu.
Đôi khi nhớ về bạn đã chết hết, chỉ nhớ lờ mờ những khuôn mặt trẻ trung, bẹo ra sữa. Mấy hình ảnh này không già theo thời gian. Rồi bất chợt, một hôm tình cờ tìm được tấm hình năm đứa, năm tâm hồn, một thời hoa bướm. Tôi sao chép cất làm kỷ niệm. Thỉnh thoảng mở ra xem, cười một mình. Bạn cũ, lúc nào tụi mình cũng vui, phải không?
Ngọc Lan sưu tầm