Cổng chùa Hương làm bằng đá, được làm từ năm Giáp Dần (1914) đến năm Ất Mão (1915) do thợ Kiện Khê đẽo đạc. Từ cổng chùa ta nhìn xuống một khoảng đất sâu, bằng phẳng ở phía trước động được gọi là thung Châu vì “thung” (2) này có một hòn núi tròn nhỏ được ví như là viên “ngọc châu” do rồng nhả ra. Nếu ta đứng ở cổng chùa nhìn xuống thì quả thật cửa động Hương Tích giống như “miệng con rồng” đang há to ra. Cửa động có hình dáng đều đặn và cân đối.

Mơ cho biết vào ngày lễ hội chùa Hương, cứ đứng từ trên độ cao của cổng nhìn xuống cửa động, khói hương từ trong động tỏa ra trông như một lớp sương mù phủ lấy cửa động và những âm thanh trầm trầm, ù ù, của tiếng cầu kinh xen lẫn tiếng ồn ào của đám đông người cũng từ trong đó vang xa tới đây.

Chung quanh động phủ một mầu xanh tươi của cây rừng, lại điểm thêm mầu sắc của những chùm hoa dại đủ loại, cùng phảng phất hương thơm của những cây lan rừng làm cho cảnh vật trở nên hòa ái trong tiếng chuông tiếng mõ.

Để tới cửa động, chúng tôi phải đi xuống với 120 bậc đá, hai bên là những bụi cây rừng. Khi vừa tới cửa động thì đập ngay vào mắt một hàng chữ gồm năm chữ Nho lớn, tạc trên một mảng đá phẳng, nằm ở trên cao, ngay phía bên cánh trái cửa động. Ấy là năm chữ “Nam Thiên Đệ Nhất Động”, bút tích của Trịnh Sâm viết vào tháng Ba năm Canh Dần (1770). Một quả chuông đồng được treo trên giá gỗ đặt dưới đất ngay ngoài cửa động cùng nằm bên phía trái, cùng phía với năm chữ Nho của Trịnh Sâm.

Từ cửa động bước vào, ta thấy có một cột đá thật to, người ta gọi nó là “đụn gạo” Theo phong thủy, cột đá này được ví như “lưỡi rồng” trong miệng con rồng. Bên cạnh “đụn gạo” có một chỗ nền đá bị trũng gọi là “cối giã gạo” Trước “đụn gạo”.

Đi sâu thêm vài bước nữa, ta thấy một khối thạch nhũ to tròn từ trên nóc động phủ xuống có hình dáng như một nhũ hoa đàn bà, có nước từ khe núi chẩy xuống nên khối thạch nhũ này có tên là “bầu sữa mẹ”. Khu vực này có nhiều giọt nước đọng từ trên nóc động nhỏ xuống như mưa nhẹ.

Cửa chùa cách một tiếng chân

Trong mưa, ngoài tạnh như ngăn nửa trời.

(Trích “Nhật Trình” của Nguyễn Thấu).

Khách hành hương hay tới đây hứng nước từ “bầu sữa mẹ” nhỏ xuống để lấy phước. Cũng có người coi nước đó như thần dược, thuốc tiên, lấy về để chữa bệnh.

Bên cạnh “Bầu sữa mẹ” có hai khối đá con nhẵn trông giống như hai đứa trẻ con đang bò. Hòn lớn gọi là “cậu”, hòn nhỏ hơn gọi là “cô”. Những ai hiếm muộn đến đây xoa đầu “cô” hoặc “cậu” tùy theo ước muốn có con trai hay con gái. Người ta tin rằng làm như thế, các “cô” các “cậu” sẽ theo mình về nhà làm con. Mọi vật thể trong động này đều được linh thiêng hóa theo lòng tin tín ngưỡng hay tôn giáo của mỗi người.

Vào sâu thêm trong động ta thấy một bệ thờ bằng đá có nhiều tượng Phật. Bệ thờ này, bốn góc có trạm bốn người đàn ông cởi trần, đóng khố, hai tay chống lên bệ đá như đang đỡ bệ đá lên. Bệ đá này được hai cung tần nhà họ Trịnh cúng vào chùa.

Trên bệ thờ có một bức tượng Phật Bà tức Bà Chúa Ba được tạc bằng đá xanh. Đây là công trình nghệ thuật tạc đá cao và độc đáo, độc đáo vì hoàn toàn mang sắc thái Việt nam, hay nói khác đi là Việt Nam hóa hình tượng của Phật Bà khác hẳn với những tượng Phật Bà có tính cách

ước lệ mà ta thường thấy ở các chùa chiền khác ở nước ta. Bức tượng này có thể coi như là tượng đẹp nhất trong tất cả các tượng Phật thuộc quần thể Hương Sơn.

[Phía trong cùng động còn có hình tượng của thạch nhũ được đặt tên như là “cây tiền”, “cây bạc” vì có vẩy thạch nhũ lấp lánh. Lại có cả “chuồng trâu bò”, “chuồng lợn”, “ao cá”. Người nào muốn cầu xin cho nhà mình, chuồng trâu bò có nhiều trâu bò, chuồng lợn có nhiều lợn, ao cá có nhiều cá thì cứ tới nơi đó cầu xin. Âu cũng chỉ là sự mê tín trong dân gian nhưng nó thể hiện tín ngưởng phồn thực mong sinh xôi nảy nở của nông dân ta] (3)

Trong động có cả “đường lên giời”, đó là khe núi thông lên phía trên có ánh sáng lọt vào. “Đường xuống âm phủ” là khe đá ăn sâu xuống đất, nhìn xuống thấy sâu thăm thẳm.

Khi chúng tôi trở ra khỏi động thì thấy Thi đang xoa tay lên những cục đá “cô”, đá “cậu”.

Mơ cười to hỏi Thi:

- Thi, em làm cái gì đấy?

- Em đang xoa lấy phước, nước ở đây mát lắm.

- Em có biết là em đang cầu xin có được nhiều con không? Những người hiếm muộn thường đến đây xoa đầu những hòn đá đó để cầu xin các “cô”, các “cậu” theo mình về nhà làm con. Em chưa có chồng thì cần gì phải cầu?

- Em đâu có biết! Thi vừa nói vừa chạy vội ra ngoài.

Mọi người trong chúng tôi cười ồ. Tôi nói nhỏ vào tai Thi:

- Chết em rồi! Tối nay các “cô” các “cậu” theo về, chui vào bụng “lúc nha, lúc nhúc”, lại gãi rốn em nữa, buồn lắm đấy.

Thi cười rồi xoa xoa tay vào bụng mình.

Tôi nói nhanh như sợ ai nghe thấy:

- Anh muốn có nhiều con!

- Đây này! Cho anh đấy! Thi đưa tay xuống bụng mình, giả “vốc” một nắm “cô, cậu” rồi bỏ sang bụng tôi. Nói xong Thi cười cười, bỏ đi ra chỗ khác.

Quanh quẩn hoài trong động

Chân mỏi chẳng muốn ra

Một mùi hương quá khứ

Thấm dần vào hồn ta ...

(Trích “Đi Chùa Hương” của Phạm Hổ)

Tôi đợi Uyên lễ Phật xong, chúng tôi cùng ra khỏi động. Thi lẽo đẽo theo sau.

Trời đã xế bóng ngả sang chiều. Chúng tôi trở lại chỗ dấu mấy cây gậy, cầm chúng theo để dùng trên đường về. Vừa mới được nghỉ ngơi, vừa có gậy chống nên công việc leo lên 120 bậc thang đá từ cửa động lên cổng chùa cũng không lấy gì làm khó khăn lắm.

Đường từ chùa Thiên Trù lên chùa Hương phải lên dốc nhiều vì Chùa Hương ở trên động núi cao. Nay đường đi từ chùa Hương trở về chùa Thiên Trù thì đổ dốc nên dù đường có gồ ghề, khúc khuỷu, cũng vẫn ít mệt hơn.

Chúng tôi vừa đi vừa ngắm cảnh lúc hoàng hôn. Sáng sớm có cái đẹp vui tươi, cảnh vật như mới choàng tỉnh dậy, chim hót líu lo. Trưa có cái đẹp của trưa, nắng mát chiếu phủ xuống những tàng cây, bãi cỏ và toả xuống thung lũng mơ trắng như trắng cả chân mây. Buổi chiều có cái đẹp của một chút gì phảng phất của lắng đọng, êm đềm. Mơ cũng còn được gọi là mai:

Mai nở trắng cành-mai hội hoa

Sườn non gần gũi, thung xa xa

Xôn xao khắp núi như vui chuyện

Lời lá, lời hoa, lời gió qua ...

(Trích “Mùa Hội” của Bế Kiến Quốc)

Bóng tà chim nháo nhác

Cây um, vượn líu lo

Nào nghe bông thúy nở

Chỉ thấy đám mây mờ.

(Trích “Vịnh Hương Sơn” của Bùi Dị do Đào Ngọc Bình dịch)

May mắn hôm nay trời đẹp, chúng tôi không bị cơn mưa nào. Nếu gặp cơn mưa đổ xuống, dù nhỏ lất phất cũng đủ làm đường đi sẽ trở nên ướt át và trơn trợt, khó đi.

Khi về qua chùa Giải Oan, chúng tôi lại dừng chân dùng nước giải khát tại quán hàng bên chùa rồi mới đi tiếp. Thật sự khoảng cách giữa Thiên Trù (chùa Ngoài) tới chùa Hương Tích (chùa Trong) chỉ hơn hai cây số một tý, nhưng vì đường vòng vèo, khúc khuỷu, gồ ghề, lên dốc, xuống dốc, lại bị trơn trượt nếu có trời mưa nên thời gian đi phải mất khá nhiều.

Tôi đi lặng lẽ bên Thi. Tôi đưa tay sang nắm lấy tay Thi cùng song bước.

Em không nói, anh cũng đi yên lặng

Đường mây xuyên sơn mây tỏa chân chùa

...

Nay ta đến đây cùng sánh vai hạnh phúc

Động chùa xưa đã ấm ngát hương trầm

Phật cũng mỉm cười trong nến hương chói rực

Cuộc đời này, ta ước đã ngàn năm.

(Trích “Hội Chùa Hương” của Anh Thơ)

Nhìn sang Thi, tôi thấy nàng trong sáng quá và cũng hồn nhiên quá. Thỉnh thoảng Thi lại liếc nhìn tôi mỉm cười rất nhẹ, thoảng nhẹ như mùi hương thơm của nhánh lan rừng. Thi ngước mặt lên nhìn tôi nũng nịu, hai tay nàng bóp nhẹ tay tôi hỏi:

- Anh ...! Mặt em bẩn lắm hả? Sao anh cứ nhìn em?

- Không! Tôi định khen Thi “Em đẹp lắm” nhưng rồi thôi.

Chúng tôi lại lặng lẽ đi bên nhau.

Nơi bụi trúc dẫn đường

Chim cu gù lạc lối

Nơi nhành mai vẫy gọi

Thung lũng trắng bay hương

Hạnh phúc cũng là đây

Khi tình anh đã tới

Nhũ đá tình yêu bày

Hang chùa Trong mát rượi

Thôi anh đưa em về

Thuyền yêu ta đã giục

Chùa Trong ra Bến Đục

Nắng chiều đang dần mê ...

Suối Yến đợi chờ ta

Trời sao buông thạch nhũ

Đêm như ... chùa Hương mở

Ở trên đầu hai ta.

(Trích “Đi Trong Hương Chùa Hương” của Chế Lan Viên)

Ghi chú:

(1) Sẽ được nói rõ hơn trong Chương PHỤ LỤC

(2) Thung: là phần đất trũng trong vùng núi đá vôi.

(3) [ ] Lược trích từ cuốn “Thắng Cảnh Hương Sơn” của tác giả Trần Lê Văn

(*) Hình ảnh lấy từ cuốn “Du Lịch Chùa Hương”- Nhà xuất bản Thông Tấn, Hà Nội (2009)

Mời nghe

Em Đi Chùa Hương 

Cô Đôi Thượng Ngàn

(Ở đền Chấn Song thờ bà chúa Thượng Ngàn, thường có lên đồng và hát chầu văn)

Bố tôi

Độ này mẹ tôi hay bị đau vai, không biết có phải là hậu quả của lần ngã vừa rồi cách đây hơn một tháng hay không mà thấy mẹ ngày càng yếu. Mỗi lần qua thăm mẹ vào cuối tuần, thay vì ngồi nói chuyện ở ngoài như thường lệ, tôi thường vào phòng và bóp vai cho mẹ. Những lúc đó, tôi lại nhìn lên tấm hình mà mẹ tôi thật trân quý treo ở đầu giường. Hình của bố mẹ tôi, chẳng biết chụp từ năm nào, thật hạnh phúc bên nhau. Tấm hình này có lẽ là niềm an ủi của mẹ tôi từ ngày bố tôi mất vì mỗi lần mẹ nhìn lên đó, tôi thấy khuôn mặt mẹ như sáng lên với ánh mắt thật trìu mến. Những lần như vậy, đầu óc tôi lại miên man về bố tôi, những điều tôi học hỏi từ bố đã ảnh hưởng đến thật nhiều trong cuộc sống, cách suy nghĩ của mình cho dù thời gian sống bên bố thật ngắn ngủi. Nhìn ánh mắt của bố từ tấm hình, tôi chợt nhớ 3 ánh mắt của bố khi nhìn tôi, trong ba giai đoạn của cuộc đời, ba tình huống khác nhau, đã làm tôi hối hận về những suy nghĩ thật nông cạn lúc còn bé, lúc trưởng thành, để rồi bây giờ thật nuối tiếc vì không có cơ hội để xin lỗi và báo hiếu.

Trong gia đình 7 anh chị em, ngoại trừ hai anh lớn đã mất từ ngoài bắc trước 1954, tôi là người sống với gia đình ít nhất, chỉ vỏn vẹn 5 năm kể từ lúc bắt đầu lên trung học. Sở dĩ ít như vậy vì ngay từ lớp sáu tôi đã được bố tôi gởi vào nội trú  với hy vọng là ông con sẽ được hấp thụ một nền giáo dục tốt trong môi trường thật kỷ luật của các cha dòng. Nào dè, chỉ học được đến lớp chín, thằng con bị đuổi vì.. phá kỷ luật. Học tiếp trung học ở ngoài đến 1975 thì mất nước. Học thêm hai năm ở trường dược thì phải sống "lưu vong", xa gia đình vì bị bắt cái gọi là "nghĩa vụ quân sự", nói nôm na là bị bắt lính của chế độ mới, vào năm 1978 và 1981 thì vượt biên một mình đến Pulau Bidong, Mã Lai.

Dạo ấy, vào khoảng cuối năm 1978 đến giữa tháng năm 1981, tôi phải trốn chui trốn nhũi như một tên tội phạm, ra ngoài đường lúc nào cũng lấm la lấm lét, lúc nào cũng sợ bị công an bắt. Muốn đi đâu cũng phải dùng giấy tờ giả với con triện đươc khắc từ củ khoai lang mua từ một người bạn quen thời trung học. Cũng may thời đó không có internet như bây giờ nên không sợ bị truy ra. Tôi như một loài dơi, ngày ngủ, đêm rời khỏi tổ đi kiếm ăn. Nhiều hôm, không biết đi đâu, tôi ngồi trong trung tâm văn hóa Pháp ở đường Đồn Đất, đối diện nhà thương Grall đọc sách cả ngày vì biết rằng trong đó sẽ không sợ bị bắt, có cơ hội luyện lại pháp văn với mấy ông tây và biết thêm về tình hình thế giới bên ngoài qua những tờ báo như Paris Match, Salut les copains...vì lúc đó Việt Nam như bức màn tre, tin tức từ bên ngoài bị cấm đoán.

Những ngày đó, tinh thần tôi thật suy sụp, những triệu chứng mà tôi có lúc đó, sau này khi học về bệnh lý trong trường dược ở bên mỹ, tôi mới biết đó là những triệu chứng của bệnh trầm cảm và đang đi đến giai đoạn bị bệnh tâm thần. Mà không bệnh sao được khi đang học trong trường dược, được những người ngoài bắc hay ví von là “nhất y, nhì dược”,phải tốn bao nhiêu công sức dồi mài kinh sử, phải ganh đua với bao nhiêu thí sinh từ bắc vào nam vì cả nước chỉ có hai trường dược,một ờ Sài Gòn, một ở Hà Nôi, để rồi khi thi đậu được vào mà đành phải bỏ, phải sống vô gia cư vì không có hộ khẩu, rày đây, mai đó,không ai dám chứa chấp chỉ vì tôi trốn nghĩa vụ. Được ví von là “những người con ưu tú nhất của đất nước “ theo lời của ông bí thư Đảng trường ngày người ta làm lễ tiễn đưa chúng tôi vào bộ đội ở trường đại học y dược. Những "tinh hoa" của đất nước này, toàn là thành phần “bất hảo” đối với chế độ vì nếu không phải là con của thành phần chế độ cũ thì cũng là dân Sài Gòn, không có dây mơ rễ má gì với “cách mạng” trong khi những thành phần “không ưu tú”,được ở lại học toàn là con cái của cán bộ.

Thế là đang từ một sinh viên ngày ngày chỉ biết cắp sách đến trường, hồn nhiên vui chơi với bè bạn, tôi trở thành một kẻ nhút nhát, không dám nhìn thẳng vào mặt ai vì nhìn quanh, ai cũng có thể là kẻ báo cáo tôi với công an.

Nỗi sợ này càng đậm nét vì có một lần ngủ ở nhà, chẳng hiểu ai đi tố cáo, họ đến nhà còng tay, bắt tôi đi vào ban đêm. Tôi còn nhớ, họ đọc trát bắt và dẫn tôi đi ngay trước mắt bố tôi, đôi mắt sâu hoắm, thật buồn mà cho mãi đến bây giờ, sau gần 46 năm, tôi vẫn tưởng như mới xảy ra và thỉnh thoảng có những cơn ác mộng về chuyện này. Từ dạo đó, tôi phải sống rày đây mai đó, hết nơi này đến nơi khác vì chẳng ai dám cho tá túc.

Trong cái rủi lại có cái may vì trong thời gian trốn tránh đó, tôi có dịp được gần gủi bố tôi, hai cha con có dịp tâm sự để tôi hiểu biết thêm về bố, những suy nghĩ thật sâu mà cho tới lúc đó, tôi vẫn không nhìn thấy được qua bề ngoài lúc nào nghiêm nghị của bố tôi. Chỉ lúc đó, tôi mới hiểu được ánh mắt thật buồn của bố tôi khi tôi, năm đó mới 5,6 tuổi, sau một lần bị đòn vì phá phách, đã thốt lên là : "trong nhà này con ghét bố nhất". Gần ba năm tâm sự, đọc cả kho tàng sách của bố cộng với những trang nhật ký bố tôi bắt đầu viết từ những năm 1940 mà tôi có dịp đọc được khi lục kệ sách của bố tôi trong những tháng ngày đen tối đó, cho tôi có một cái nhìn về con người của bố tôi, một tấm gương thật sáng mà tôi đã noi theo cho đến bây giờ. Trong tủ sách của bố, ngoài tự lưc văn đoàn và những sách học làm người, tôi đặc biệt để ý đến quyển "người anh cả"và "một người cha" của Lê Văn Trương. Bàng bạc trong hai quyển sách này, tôi thấy hình ảnh của bố tôi trong đó, một người cha, anh thật gương mẫu lúc nào cũng lo lắng thương yêu và hy sinh cho gia đình, các em.Năm 1991, khi mẹ và các chị sang đoàn tụ theo chương trình ODP, tôi đành phải bỏ dỡ chương trình y khoa ở UTMB Galveston cho dù mới vào học được vài tuần để lo cho gia đình một phần cũng do ảnh hưởng bởi tư tưởng của quyển sách này. Lúc đó, nhờ bố tôi đã an ủi, khuyến khích nên tôi đã có thể vượt qua được khoảng thời gian mà tôi nghĩ là đen tối nhất trong cuộc đời của tôi cho đến bây giờ, khi ngồi viết những dòng chữ này. 

Ngày xưa, ông nội tôi là một trung nông ở làng Đồng Bò, huyện Phủ Lý, tỉnh Hà Nam, gia cảnh chỉ vừa đủ sống để nuôi các con. Để có tiền gởi bố tôi lên Hà Nôi học,ông nội tôi phải bán một số ruộng, vườn vì thấy bố tôi hiếu học. Trong thời gian ở hà thành, bố tôi trọ nhà một người tên Phát, làm trong nhà bếp ở khách sạn Metropole, một khách sạn thuộc loại năm sao thời bấy giờ. Tôi nhớ tên người này vì mỗi năm, cứ vào khoảng 28,29 tết là bố tôi lại đem quà đến biếu chỉ vì nhớ ơn người này đã cưu mang vào những tháng ngày còn hàn vi và nhất là theo lời bố tôi kể, ông ta hay đem về những miếng phô ma từ nhà hàng về để bố tôi tẩm bổ vì biết bố tôi thích đồ ăn Tây. Chỉ vì mấy mẫu phô ma đó mà bố tôi biết ơn, tiếp tục thăm ông ta cho đến khi ông ấy mất.

Thời gian học ở Hà Nội, có dịp học hỏi, tiếp xúc nhiều nên khi học xong, bố tôi xin vào làm việc cho chính phủ pháp, được người ta gọi là thầy phán, những hình ảnh quen thuộc trong tự lực văn đoàn mà sau này mỗi khi đọc, tôi thường nghĩ đến bố.

Thời kháng chiến 45-54, đã từng bị “họ” bắt khi đang làm việc ở Ninh Giang, khi ra được phải để lại vợ tôi và con thơ, “dinh tê” về Hà Nội, trốn tránh cộng sản. Sau này khi việt minh tiêu thổ kháng chiến, Tây chiếm lại Hà Nam, bố tôi trở về làm trưởng ty thông tin tỉnh này, ông nội tôi phải gấp rút gởi mẹ và các chị tôi lên tỉnh vì nếu không, có thể bị cộng sản bắt do bố tôi làm thông tin, hay viết những bài đả phá, vạch trần bộ mặt ghê tởm, tính sát máu của cộng sản.

Năm 1953,tình hình chiến sự gia tăng, lệnh tổng động viên, bố tôi phải “xếp bút nghiên”, gia nhập quân đội. Thời gian này, công chức khi bị động viên có hai sự lựa chọn. Một, theo học khoá sĩ quan và chọn binh nghiệp như là con đường tiến thân. Hai, gia nhập quân đội theo khoá hạ sĩ quan một thời gian, sau đó sẽ trở về làm việc lại. Bố tôi chọn giải pháp thứ hai trong khi một số bạn bè theo con đường binh nghiệp. Tôi còn nhớ trong nhật ký bố tôi viết “chiều đó, trên con tàu rời Quảng Ninh, dưới cái lạnh se sắt trong cơn mưa phùn của mùa đông nơi đất Bắc, lòng tôi lại càng tê tái hơn khi nghĩ đến vợ con còn ở lại quê nhà. Biết bao giờ quê hương mới thanh bình để tôi có thể trở về với gia đình, vợ con.”

Tháng bẩy năm 1954, đại gia đình bố tôi rời miền Bắc vào nam để trốn tránh cộng sản. Thời gian đó, bố tôi vẫn còn ở trong quân đội nên thời gian đầu, sau khi đã thu xếp chỗ ăn ở cho ông bà nội tôi, bố mẹ và các chị,anh tôi sống trong trại gia binh ở trung tâm huấn luyện Quang trung ở Trung Chánh, Hốc Môn. Vì có “nghề” thông tin nên bố tôi dù mang tiếng là là đi quân đội nhưng vẫn làm trong văn phòng thông tin, nhiệm vụ chính là viết bài cho tờ tuần san của trung tâm. Theo lời mẹ tôi kể, thương lắm những khi thấy bố tôi lấy quạt để làm mát tã của các con sau khi phơi vì sợ... nóng mông các con nếu phải dùng liền. Mỗi lần nhắc đến chuyện này, mắt mẹ tôi lại long lanh.

Sau khi giải ngũ, bố tôi trở lại cuộc đời công chức, sáng vác ô đi, tối vác ô về. Dù bận rộn nhưng lúc nào cũng vẫn lo lắng cho chị, em chúng tôi. Tôi còn nhớ, mỗi ngày sau khi ăn tối xong, bố tôi ngồi đọc báo coi các con học, chúng tôi đều phải làm bài vở xong mới được đi ngủ. Công dân giáo dục trong trường chưa đủ, chị em tôi còn phải học thuộc lòng một bài trong quyền “dưới mái học đường “ của tác giả Cao văn Thái mỗi ngày. Bây giờ có con tôi mới hiểu lý do bố tôi bắt chúng tôi phải làm điều này. Dạy con từ thuở còn thơ, bố tôi muốn nhồi nhét vào đầu chúng tôi những mẫu chuyện về nhân, nghĩa, lễ, trí, tín bàng bạc trong quyển sách bề dày chỉ hơn đốt ngón tay. Quyển sách này đã ảnh hưởng không ít về sự suy nghĩ, cách sử thế của tôi cho đến bây giờ. Đây cũng là điều mà tôi áp dụng khi dạy các con tôi sau này.

Bố tôi và hai chị

Sự hiểu biết của tôi về bố không phải chỉ đơn giản có thế. Sau này khi qua Mỹ, có dịp tìm hiểu thêm từ những người bạn thân của bố, tôi mới thấm thía thế nào là câu ngạn ngữ pháp “dis moi ton amie, je te dirai qui tu es.” mà bố tôi thường nói.Tạm dịch là “hãy nói cho tôi biết về những người bạn của bạn, tôi sẽ cho biết bạn là người như thế nào.” Qua lời kể của các bác, bố tôi là một người liêm khiết, đôn hậu, đối xử tốt với bạn bè và ai cũng quý mến, tôn trọng. Ngược lại, từ bố,tôi có thể biết tính tình những người bạn thân của bố mà tôi được biết. Dường như ai cũng đều có một mẫu số chung, đó là sự thanh liêm,thẳng thắn, tư cách thật đáng ngưỡng phục. Chẳng hạn như bác T. Trong thời gian ở trường sĩ quan Nam Định, dám cãi lại với xếp Tây vì  coi thường người việt nam để rồi bạn bè về sau này ai cũng làm ông này bà kia, thậm chí có người lên cả tướng trong khi bác vẫn lẹt đẹt với chức tá. Chẳng hạn như bác N, dù sau này làm lớn nhưng vẫn quý và nể trọng bố tôi qua cách đối xử. Một vài linh mục như cha L, cha T, cha Tr, giáo sư viện đại học Đà Lạt, đã từng là bạn học, các ngài đều nể trọng bố tôi qua cách nói, khi tiếp xúc. Đặc biệt là cô K tôi, mỗi lần nói chuyện, vẫn có một sự kính nể dù người anh đã mất gần 40 năm. Tôi còn nhớ sau 1975, trong tình trạng "quân hồi vô phèng", chẳng ai còn dám tin ai, dù là người thân, đặc biệt là về tiền bạc. Thế mà dì G, chị em con cô con cậu với mẹ tôi, dám gởi bố tôi 30 lạng vàng Kim Thành 9999 lúc dì bị đánh tư sản chỉ vì dì biết tính bố tôi, không tơ hào của ai dù là một xu.